Đình Cửu Cao thuộc địa phận thôn Nguyễn, xã Cửu Cao, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Đình được xây dựng trên khu đất cao ráo, thoáng mát ngay cạnh làng. Theo truyền ngôn của nhân dân địa phương, nơi đây đất lành chim đậu: “Hạc minh vu Cửu Cao”. Nghĩa là tiếng vang của chim Hạc tới chín tầng mây. Do vậy, nhân dân đặt tên vùng đất này là Cửu Cao và lấy tên đình là đình Cửu Cao.
Đình Cửu Cao thờ Hoàng Nương công chúa Lý Bạch Phương - con gái vua Lý Thái Tông (1028 - 1054) và bốn vị Đại vương họ Nguyễn (người làng Cửu Cao): Tuấn, Nghiêm, Phúc, Hồng. Các vị có công đánh giặc Chiêm Thành, giữ yên bờ cõi đất nước. Di tích ghi dấu ấn về những người con của quê hương Cửu Cao có công với nước. Bốn vị đại vương: Tuấn, Nghiêm, Phúc, Hồng có tài, đức độ, trung quân ái quốc, giành lại độc lập cho dân tộc. Nghiên cứu tìm hiểu, phổ biến về thân thế và sự nghiệp của bốn vị đại vương có tác dụng sâu sắc về truyền thống yêu nước, tinh thần hiếu học cho nhân dân. Đặc biệt là thế hệ trẻ noi gương phát huy truyền thống hiếu học của cha ông để bay cao, bay xa hơn nữa đóng góp trí tuệ của mình, xứng đáng với vùng đất Cửu Cao từ xa xưa vẫn vang vọng.
Đình Cửu Cao
Theo truyền ngôn của nhân dân địa phương đình Cửu Cao được xây dựng từ sớm. Đến thời Tây Sơn niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 2 (1794), đình được trùng tu với quy mô lớn. Hiện nay, đình Cửu Cao có kiến trúc mặt bằng tổng thể kiểu chữ Nhị gồm: Đại bái và Hậu cung. Đại bái 05 gian 02 chái kết cấu kiến trúc kiểu “chồng rường trụ trốn” ở các gian trung tâm và chồng rường ở các gian bên cạnh. Các mảng trang trí được tập trung ở hệ thống vì nách ở hai bên. Vì nách Đại bái làm theo dạng bán chồng rường. Các con rường chồng lên nhau qua các đấu vuông thót đáy. Trên các khoảng chồng rường được các nghệ nhân khắc họa nhiều bức chạm, mảng cốn sinh động, theo nhiều tích trò như Tây du ký, voi to khỏe lực lưỡng, người cưỡi voi, rồng cách điệu khỏe mạnh để nâng đỡ cho các hạng mục trên càng vững chắc thêm. Đặc biệt gian chính (trung tâm) các mảng điêu khắc phong phú hơn như: Long quần mây, tứ linh, tứ quí. Tại đây có nhiều bức chạm “Cô tiên” và các vị thần. Tại vì nách trên các rường các bức chạm “Ổ rồng” có vai trò bố cục chính, từ đây đan xen các hình tượng, từ các loài linh vật đến các loài vật gần gũi với người như ngựa, trâu, chim, cá, cảnh sinh hoạt đời thường. Ở các chồng rường, cốn, xà gian trung tâm, phần sát Hậu cung cũng điêu khắc rồng mây, tứ linh và nhiều hoa văn. Đặc biệt là những con voi nặng nề đang lê bước, dưới bụng voi là những người đang nhảy múa, những người cưỡi nghê, đi mây về gió, điêu khắc mang phong cách dân gian. Các đầu dư được điêu khắc khá kỹ, đường nét cầu kỳ tinh sảo.. Đình Cửu Cao xây dựng cách đây trên dưới ba thế kỷ khá đồ sộ và chạm khắc công phu mang đậm nét dân gian Việt Nam.
Hậu cung 03 gian, kết cấu kiến trúc kiểu khoảng trên chồng rường, khoảng dưới kẻ chuyền (với số lượng hoành thượng tứ hạ ngũ). Tuy không có điều khắc cầu kỳ nhưng tạo nên vẻ vững chãi và linh thiêng. Bên trong Hậu cung đặt các đồ thờ tự như: ngai, bài vị, bát hương, đỉnh…
Hiện tại, đình còn lưu giữ một số hiện vật quý, tiêu biểu, như: Cửa võng, long đình, nhang án thời Lê, 10 đạo sắc phong từ thời Lê đến thời Nguyễn, câu đối, đại tự,...
Hằng năm, vào các ngày mồng 7,8,9/2 âm lịch nhân dân xã Cửu Cao tổ chức lễ hội truyền thống. Nhưng đông vui và hội tụ nhiều trò chơi dân gian độc đáo là dịp chính hội ngày mồng 8/2 âm lịch . Vào ngày này, nhân dân trong xã tạm gác công việc đồng áng, sản xuất để tham gia các hoạt động như: Tế lễ, rước kiệu, thi đánh cờ tướng, chọi gà,…
Chạm khắc trên vì nách tòa Đại bái
Có thể thấy, đình Cửu Cao là một ngôi đình có giá trị về kiến trúc nghệ thuật, các nét trang trí trong đình tạo nên vẻ đẹp và trang nghiêm như nhắc nhở các thế hệ sau tiếp bước những trang sử vẻ vang của cha ông để lại. Đình Cửu Cao được tôn tạo, bảo tồn trên cơ sở đóng góp công đức của nhân dân địa phương, các cấp chính quyền và các đoàn thể để di tích ngày càng khang trang hơn đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa của người dân nơi đây.
Với những giá trị tiêu biểu, đình Cửu Cao được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là di tích “Kiến trúc nghệ thuật” cấp Quốc gia theo Quyết định số 141- QĐ/VH ngày 23/01/1997.
Người thực hiện: Mai Quyên