Trong không gian văn hóa làng quê đồng bằng Bắc Bộ, hình ảnh “cây đa - giếng nước - sân đình” từ lâu đã trở thành biểu tượng quen thuộc, gắn bó mật thiết với đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng và ký ức của nhiều thế hệ người Việt. Tại khu vực phía sau đền Vân Phương, phường Phố Hiến, tỉnh Hưng Yên hiện nay vẫn còn bảo tồn một cây đa cổ thụ - được người dân địa phương gọi với cái tên thân thuộc là cây đa đền Vân Phương.
Cây đa đền Vân Phương
Theo truyền tụng của các bậc cao niên trong làng, cây đa được trồng từ khi cư dân đến khai phá, lập làng, cách nay trên 200 năm. Có ý kiến cho rằng đây là dấu tích của bến sông cổ hoặc vị trí đình làng Vân Phương xưa. Trải qua bao biến thiên của lịch sử, cây đa vẫn sừng sững tồn tại, trở thành “nhân chứng” cho sự hình thành, phát triển của làng quê và nhiều sự kiện quan trọng của địa phương.
Cây đa đền Vân Phương có dáng thế đặc biệt, thân cây được hợp thành từ nhiều chùm rễ phụ buông xuống, lâu ngày kết dính, nâng đỡ lẫn nhau tạo thành một khối vững chãi. Tán cây rộng, xanh tốt quanh năm; đặc biệt, hai nửa tán cây thay lá không đồng thời nên mùa nào cây cũng rợp bóng mát. Hệ thống rễ và thân cây đan xen tạo nên những hốc tự nhiên dưới gốc, phủ rêu phong, điểm xuyết các loài dương xỉ, mang vẻ đẹp cổ kính, giàu giá trị thẩm mỹ.
Gốc đa đền Vân Phương
Năm 1969, trong quá trình khảo sát phục vụ công tác quân sự, một số cán bộ chuyên môn nhận định cây đa đền Vân Phương cùng với cây đa Năm Chân (xã Tân Hưng) có thể là những mốc tự nhiên quý giá, góp phần nghiên cứu dòng chảy sông Hồng qua các thế kỷ.
Không chỉ có giá trị về cảnh quan và khoa học, cây đa đền Vân Phương còn gắn bó chặt chẽ với đời sống văn hóa - tâm linh của cộng đồng. Dưới gốc cây là đền Vân Phương, nơi thờ Thư Dung Thánh Mẫu - vị thần được Nhân dân tôn kính vì có công âm phù, bảo trợ cuộc sống yên bình, no ấm. Ngoài ra, đền còn phối thờ Quá Hải Long Thần và hai vị Nguyễn Khang Công, Nguyễn Dụ Công-những nhân vật có công trong cuộc kháng chiến chống quân Triệu Đà thời Thục Phán An Dương Vương.
Hằng năm, vào các ngày mồng 5 tháng Giêng và 13 tháng 3 âm lịch, Nhân dân địa phương long trọng tổ chức lễ rước Thánh Mẫu, thu hút đông đảo người dân và du khách tham gia. Cây đa không chỉ là không gian tổ chức nghi lễ tín ngưỡng mà còn là nơi lưu giữ ký ức tuổi thơ, gắn bó với sinh hoạt đời thường của bao thế hệ người dân trong thôn.
Người dân dự lễ nhận bằng “Cây Di sản Việt Nam”
Với những giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa, tâm linh và khoa học, tháng 4 năm 2014, cây đa đền Vân Phương đã được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là “Cây Di sản Việt Nam”. Đây là sự ghi nhận có ý nghĩa quan trọng, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng trong việc bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản thiên nhiên gắn với di tích lịch sử văn hóa.
Thời gian qua, chính quyền địa phương và Nhân dân đã quan tâm chăm sóc, chỉnh trang cảnh quan khu vực cây di sản, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục truyền thống, từng bước gắn bảo tồn cây di sản với phát triển du lịch văn hóa Phố Hiến, góp phần bảo vệ môi trường và phát huy giá trị di sản bền vững.
Mai Quyên